قیام یحیی بن زید (ع) (کتاب)

کتاب «قیام یحیى بن زید» (۹۸-۱۲۵ق) تألیف محمدمهدى فقیه بحرالعلوم، از جمله آثار فارسى است که به بررسى زندگانى و قیام یحیى بن زید و بُقاع منسوب به وى پرداخته است.

ساختار کتاب

کتاب با مقدمه نویسنده آغاز شده است. سپس مباحث مقدماتى در هشت فصل و مباحث اصلى در دوازده بخش مطرح شده است.

از آنجایى که در ایران، بالغ بر ۱۱۰ مزار به یحیى‌هایى غیر از یحیى بن زید منسوب شده و همگى به عنوان فرزندان امام موسى کاظم(ع) مشهورند، نویسنده در این کتاب، ضمن معرفى یحیى بن زید و قیام وى، جهت پیشگیرى از هرگونه تحریف احتمالى، به معرفى شخصیت‌هاى مدفون در آن اماکن پرداخته تا در آینده این بقاع به فرزند زید شهید، منسوب نگردد.

اثر حاضر، از مجموعه کتب طرح تحقیقاتى «بررسى نهضت‌ها و دولت‌هاى علوى» است که نخستین پژوهش مجزا درباره قیام سادات علوى (اعم از حسنى، حسینى و موسوى) و چند و چون تاریخى آن است که با تکیه بر منابع و مآخذ اصلى و فرعى تألیف یافته است. نویسنده در تحلیل این قیام، سعى نموده با توجه به مسائل سیاسى، نظامى و فکرى، سرزمین‌هاى پیرامون قیام‌ها و تمام ابعاد آن را مورد بحث و بررسى دقیق قرار دهد تا باعث جلوگیرى از انتقادهاى افراد ناآگاه و اظهار نظرهاى متضاد و متغایر، پیرامون ماهیت این قیام‌ها و رهبران آنان شود.

گزارش محتوا

در همه آثارى که پیرامون حضرت یحیى بن زید نوشته شده، مزاراتى که به ایشان در سرپل افغانستان، میامى مشهد، گنبد کاووس، کلیدر نیشابور، سبزوار و شهر رى منسوب است، هیچ توجه و بررسى نشده و حتى برخى از مؤلفان با اعتقاد کامل وى را در جرجان/گرگان، گنبد فعلى، مدفون دانسته‌اند. از همه مهم‌تر، تاکنون شبهاتى که در سن، تاریخ شهادت، تعداد یاران و بالاخره تعداد فرزندان ایشان ایجاد شده را پاسخ‌گو نبوده و هم‌چنان این خلأ مطرح بوده است. اثر حاضر، که خمیرمایه آن، از قریب چهارصد منبع معتبر جمع‌آورى و تحقیق شده، جواب به تمام شبهات یاد شده در خصوص یحیى بن زید و قیام ایشان مى‌باشد.

در فصول مقدماتى کتاب کتاب شرح زندگانى مادى و علمى یحیى بن زید، اهداف قیام، مقدمات قیام، قیام و نحوه شهادت، اختلافات موجود پیرامون مدفن یحیى بن زید و مباحثى از این دست مورد مطالعه قرار گرفته است.

بخش اول کتاب به بررسى آرامگاه یحیى بن زید در میامى مشهد اختصاص یافته است و نویسنده پس از بررسى موقعیت این آرامگاه، چنین نتیجه گرفته است که یحیى مدفون در این بقعه، پسر برادر یحیى بن زید مورد نظر است.

در بخش دوم، آرامگاه یحیى بن زید در کلیدر نیشابور مورد مطالعه قرار گرفته و نویسنده پس از بررسى دلایل مدفون بودن یحیى بن زید در کلیدر، چنین اظهار نظر مى‌کند که مسلم است در کلیدر نیشابور نیز بقعه‌اى به نام امامزاده یحیى وجود دارد که هم نام یحیى بوده، ولى چون مردم از نام و نسب شریف وى مطلع نبودند، بقعه مزبور را به پسر زید شعید انتساب دادند.

آرامگاه یحیى بن زید در سبزوار، در بخش سوم بررسى گردیده است. نویسنده پس از بررسى دلایل و نقل قول عبدالحمید مولوى، نظر وى را تأیید کرده و معتقد است که شخصیت مدفون در بقعه سبزوار، سید اجل عمادالدین یحیى است و براى تقویت این قول، نظر علماى انساب را نیز ذکر کرده است.

در بخش‌هاى دیگر، به ترتیب آرامگاه‌هاى موجود در گنبد، ورامین، سمنان، همدان، ساوه، تهران، محلات، هشتگرد و نقاط دیگر، مورد بحث و بررسى دقیق قرار گرفته است.

در این کتاب سعى شده تا چهره کاملى از یحیى بن زید ترسیم شود و همگام با آن، به بررسى زوایاى مختلف نهضت پرشور او پرداخته شود. از این‌رو در لابه‌لاى کتاب، با نوشته‌هاى سست و بى‌ارزش برخى از نویسندگان مغرض، سخت مقابله شده و تحقیقات وسیعى در معرفى خفتگان در مزارات منسوب به آن‌حضرت، مبذول شده است که این کتاب را نسبت به دیگر کتب مشابه، برجسته مى‌سازد.

پانویس

منابع

• ویکی نور